Yedi bin yıllık kadim bir geçmişe sahip olan Bitlis şehri, birçok medeniyete ev sahipliği yapmış olması dolayısıyla kültürel ve tarihsel miras açısından oldukça zengindir. Özellikle Selçuklu ve Osmanlı dönemi eserleri şehri bir açık hava müzesine dönüştürmüştür. Bitlis; hanları, hamamları, camileri, medreseleri, müzeleri, kaleleri, köprüleri, kaplıcaları, tarihi mezarlıkları, tarihi mekânları ile mutlaka görülmesi gereken nadide şehirlerden biridir (1, 2).

Hanlar ve Kervansaraylar

Bitlis ilinde İpek Yolu güzergâhı üzerinde olmasının da etkisiyle Selçuklular ve Osmanlılar döneminde birçok han ve kervansaray inşa edilmiştir.

Hatuniye (Hazo) Hanı: İl merkezinde Hatuniye köprüsünün yanı başında bulunan bir handır. Abbasi Sultanlarından Evhadullah Han’ın kızı Hamu (Huma) Hatun tarafından XI. Yüzyılda yaptırılmıştır. Kitabesine göre bu yapı 1626-1627 yıllarında Abdal Han tarafından yenilenmiştir (1,2).

Hüsrev Paşa Kervansarayı (Papşin Hanı): Günümüzde şehrin gelişmesiyle beraber il merkezi sınırları içerisinde kalmıştır. Beylerbeyi Hüsrev Paşa tarafından XVI. yüzyılda yaptırıldığı rivayet edilmektedir. Dikdörtgen planlı olup üstü düz damla örtülüdür. Günümüzde lokanta olarak hizmet vermektedir (1, 3).

Duhan: Diyarbakır-Bitlis yolu üzerinde, dağlar arasında görkemli bir yapıdır. Yapı iki bölümden oluşmaktadır. Her iki bölüme aynı yüzde bulunan, iki sivri kemerli niş içine alınmış yay kemerli ayrı kapılardan girilmektedir. Oldukça yıkık durumda bulunan yapının büyük bölümü, enine üç bölmeye, küçük bölümüyse boyuna üç bölmeye ayrılmıştır (2).

Baş Han: Bitlis-Tatvan karayolu üzerindedir. Bitlis Eren Üniversitesi kampüsüne yakın bir konumdadır. XVI. yüzyılda Van Beylerbeyi Hüsrev Paşa tarafından yaptırıldığı rivayet edilmektedir. Bitlis’e özgü düzgün kesme taştan yapılmış olup düz damla örtülüdür. Günümüzde lokanta olarak hizmet vermektedir (1).

El Aman Kervansarayı (Han): El Aman Hanı, XVI. yüzyıl sonlarında 1571-1572 yıllarında Van Beylerbeyi Hüsrev Paşa tarafından inşa edilmiştir. Han, Bitlis-Tatvan devlet karayolunun 13 km’sinde Rahva Geçidin de yer almaktadır. El Aman Hanı, Kervan Yolu, Hac Yolu ve İpek Yolu güzergâhlarının kesişme noktasında bulunmaktadır. Kervanların güvenliklerini ve ihtiyaçlarını sağlamak amacıyla kervansaray stratejik bir konuma inşa edilmiştir. Günümüzde yenilenen bu han ipek yolu turizmi açısından da önem teşkil etmektedir. Han, Bitlis Eren Üniversitesinin kullanımına tahsis edilmiştir (1, 4).

İl sınırları içerisinde bulunan diğer han ve kervansaraylardan başlıcaları şunlardır: Şerefiye, Arasa, Yusufiye ve Kokoz Zal Paşa Hanlarıdır (1).

Hamamlar ve Köprüler

Han Hamamı: İl merkezinde, Şerefiye Külliyesi’nin karşısında yer almaktadır. Hamam, 1529 yılında 4. Şeref Han tarafından yaptırılmıştır. Günümüzde hamam olarak hizmet vermektedir (1).

Hüsrev Paşa Hamam: İl merkezinde Kale dibi mevkiinde yer almaktadır. Kesme taştan inşa edilmiştir. Sekizgen kasnak üzerine oturan kubbe ile örtülüdür. Beylerbeyi Hüsrev Paşa tarafından 1571 yılında yaptırılmıştır. Günümüzde hamam olarak hizmet vermektedir (2, 5).

Narlıdere (Kasrik) Köprüsü: Bitlis-Diyarbakır karayolunun 32. kilometresinde, Narlıdere (Kasrik) Köyünde Bitlis Çayı üzerinde yer almaktadır. Kitabesi bulunmamaktadır. Osmanlı dönemi 16. yy. sonları ya da 17. yy. içinde yapıldığı bildirilmektedir (1).

Ahlât Emir Bayındır Köprüsü: Bitlis ili Ahlat ilçesinde yer almaktadır. 13.yy’da inşa edildiği tahmin edilmektedir (2).

İlin içinden geçen dört derenin üstünde toplam 24 taş köprü yer almaktadır. Kesme taşlarla yapılan bu köprülerin en eskileri Hüsrev Paşa, Ayn’el Barut, Efselağa, Molla Değirmen, Alemdar, Şerefiye, Gazi Bey, Karadede ve Arap Köprüsü’dür. Bu köprülerin hepsi taş kemer mimari tarzındadır. Hizan ilçesinde Romalılardan kalma Asma Köprü bulunmaktadır (2).

Kaleler

Bitlis Kalesi: Kalenin M.Ö. 330’lu yıllarda Makedonya Kralı Büyük İskender’in Bedlis/Lis ismindeki komutanı tarafından yaptırıldığı rivayet edilmektedir. Günümüzde kalede kazı ve yenileme çalışmaları devam etmektedir (2).

Ahlât Sahil Kalesi (Yeni Kale): Kitabesinde yer alan bilgilere göre 1514 yılında Çaldıran seferinden dönen Yavuz Sultan Selim Han’ın emri ile dikdörtgen bir planla yaptırılmıştır. Kale içerisinde o dönemde yaptırılmış iki cami bulunmaktadır. 1565 yılında İskenderpaşa Camii, 1584 yılında Kadı Mahmut Camii yaptırılmıştır (2, 6).

Adilcevaz Kef Kalesi: Adilcevaz’ın 6 km. kuzeyinde, Süphan Dağı’nın eteklerinde volkanik etkilerle oluşmuş bir tepede inşa edilmiştir. Dik ve sarp kayalık bir bölgeye kurulduğundan ötürü kaleye sadece kuzeyden ulaşılabilmektedir. M.Ö. 8. Yüzyılda Urartu Krallığı tarafından yapılmıştır. Denizden yüksekliği 2270 metredir (2, 6).

Adilcevaz Sahil Kalesi: Van Gölü kıyısında, sarp kayalar üzerinde kurulmuştur. Yapılış tarihi bilinmemektedir. Azerbaycan şahlarından Tacettin Alişan tarafından kesme taşlarla yaptırılmıştır. İç ve dış kale olmak üzere iki kısımdan meydana gelmektedir. 38 kulesi bulunan kalenin içerisinde 70 kadar ev, bir cami, cephane mahzeni, buğday ambarları, su sarnıçları, mehterhane kulesi ve dizdar (kale muhafızı) bulunmaktadır (1, 3).

Tatvan Kalesi: 1550-1560 yılları arasında Kanuni Sultan Süleyman’ın vezirlerinden Zal Mahmut Paşa tarafından Tatvan’ın bu günkü Tuğ (Çağlayan) mahallesinde yaptırılmıştır. Ancak dönemin İran şahı Tahmasp kaleyi yıkmıştır. Ayrıca Tatvan ilçesi feribot iskelesi yakınında Urartular döneminde bir kale inşa edilmiş ancak günümüze ulaşamamıştır (2, 6).

Mezarlıklar

Ahlât Selçuklu Mezarlıkları: Dünyanın en büyük Türk-İslam mezarlığı olan Ahlât Selçuklu Mezarlığında yer alan mezar taşları, ölçü ve üslup açısından anıt özelliğine sahiptir. Ahlat ilçesinde bulunan mezarlık, yaklaşık 210 dönümlük alanı ile İslam dünyasının en büyük tarihi ve anıt mezarlığı olarak kabul edilmektedir. Selçuklu Mezarlığı'nda 12. yüzyıldan 16. yüzyıla kadar çeşitli dönemlere ait 8000 civarında mezar taşı bulunmaktadır. Bu alanda, Selçuklular, Ahlatşahlar, Eyyubiler, İlhanlı ve Osmanlı Devletine ait çeşitli tiplerde mezarlar bulunmaktadır. Ahlat’ta bulunan altı mezarlık (Harabeşehir, Taht-ı Süleyman, Kırklar, Merkez, Kale ve Meydanlık), Selçuklu taş işçiliğinin en güzel örneklerinin sergilendiği bir açık hava müzesi görünümündedir (1, 2, 7).

Urartu Kaya Mezarları: Urartu hükümdarları ve üst yöneticilerinin kaya mezarları daha gösterişlidir. Yüksek kaya blokları oyulup kabartma ve süslemelerle zenginleştirilmiştir. Birkaç oda ve depodan oluşan kaya mezarları bulunmaktadır. Tatvan kaya mezarı, Tatvan kalesinin güney kısmında yer almaktadır. Adilcevaz Urartu halk mezarları, Adilcevaz’ın Durakbur mahallesinin doğusunda yer almaktadır (6).

Ahlât Müzesi: Ahlat’ta tarihi Selçuklu Mezarlığının bitişiğindedir. Müzede sergilenen eserler; Urartu, Osmanlı, Selçuklu, Roma ile Bizans dönemlerine aittir (1, 7).

Tarihi Bitlis Evleri (Ev Mimarisi): İlk çağlardan beri Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri arasında geçit ve konaklama yeri olarak tarihi öneme sahip olan Bitlis, geleneksel konut mimarisi açısından bir kültür hazinesidir. Tarihi Bitlis evleri aslına uygun olarak onarılıp, pansiyonlara ve lokantalara dönüştürüldüğünde, gelen turistlerin ilgisini çekebilecek otantik yerler olacaktır (1, 4).

Ahlât Harabe Şehir: Ahlât ilçesindeki Harabe Şehirde Roma devrinden kalma kale ve mağara evleri ile Selçuklu dönemi evler, hamam, köprü ve bedesten bulunmaktadır (2, 4).

Türbeler ve Kümbetler

• Emir Bayındır Kümbeti,
• Emir Ali Kümbeti,
• Usta Şagirt Kümbeti,
• Hasan Padişah Kümbeti,
• Hüseyin Timur Kümbeti,
• Bugatay Ata Kümbeti,
• Erzen Hatun Kümbeti,
• Keşiş Kümbeti,
• Fethullah Verkanisi Türbesi,
• Muhammed Küfrevi Türbesi,
• Şeyh Babo Türbesi,
• Abdurrahman Gazi Türbesi,
• Şeyh Hasan Türbesi,
• Çifte Kümbet,
• Şeyh-ül Garip Türbesi,
• Üryan Baba Kümbeti,
• Sıbgatullah Arvasi Türbesi,
• Nurs Türbesi,
• Kotum Baba Türbesi,
• Feyzullah El-Ensari Türbesi (Eyüp El-Ensari Hazretlerinin Kardeşi),
• Zülküf Peygamberin Makamı (1-4, 7, 8).

Külliye, Medrese ve Camiler

• Şerefiye Külliyesi,
• İhlasiye Medresesi,
• Hatibiye Medresesi,
• Nuhiye Medresesi,
• Yusufiye Medresesi,
• Mutki’de bulunan Ohin Medresesi ve Dergâhı,
• Güroymak’ta bulunan Norşin Medresesi,
• Hizan Medreseleri (Mir Davut Medresesi, Sımban Medresesi, İsivi Veli Medresesi, Atik Medresesi, Şehzade Medresesi, Sigal Medresesi, Meydan Medresesi, Tağ Medresesi),
• Ulu Camii,
• Alemdar Camii,
• Gökmeydan Camii,
• Hatuniye Camii,
• Kadı Mahmut Camii,
• Şeyh Hasan Camii,
• Hamtus Camii,
• Ayn El-Barid (Soğuk Pınar) Camii,
• Kızıl Mescit Camii,
• Ahlat İskender Paşa Camii,
• Dört Sandık Camii,
• Şerefiye Camii,
• Kureyşi Camii. (1, 2, 8, 9).

KAYNAKÇA

1. Barut C, Yıldız Z, Yıldız Z. Sosyo-Ekonomik Kalkınma Açısından Bitlis İli Turizm Arz Potansiyelinin Değerlendirilmesi. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 2013; 2(1): 25-49.
2. Araboğa Y. Bitlis İlinin Turizm Potansiyeli Ve Yerel Halkın Turizm Olgusuna Bakış Açısı. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Turizm İşletmeciliği Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep Üniversitesi, Gaziantep, 2018.
3. TRB2 Bölgesi Turizm Mevcut Durum Analizi Raporu, 2014. Erişim Linki: https://www.daka.org.tr/panel/files/files/yayinlar/TRB2%20Bolgesi%20Turizm%20Mevcut%20Durum%20Analizi.pdf
4. Savgın E.C., Belli S. “Bitlis İlinin Turizm Çeşitliliğinin İncelenmesi”. International Journal of Academic Value Studies. 2017; 3(17): 01-13.
5. Van-Bitlis Turizm Odaklı Tanıtım ve Markalaşma Eylem Planı Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı Raporu, 2018. Erişim Linki: https://www.daka.org.tr/panel/files/files/yayinlar/VAN%20B%C4%B0TL%C4%B0S%20TUR%C4%B0Z%C4%B0M%20%20ODAKLI%20TANITIM%20VE%20MARKALA%C5%9EMA%20EYLEM%20PLANI.pdf
6. Yücel Ç, Kaçar B, Çerioğlu B. Bitlis ve Çevresinde Yer Alan Urartu Dönemine Ait Kale ve Kaya Mezarları. Eren Dergisi. 2023; 2(3): 10-22.
7. Meriç S, Bozkurt Ö. İslam Dünyasının En Büyük Tarihi-Anıt Mezarlığının (Selçuklu Mezarlığı) Kültür ve İnanç Turizmi Kapsamında Değerlendirilmesi. Nişantaşı Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 2016; 4(1): 117-34.
8. Güleryüz U. Bitlis’in İnanç Turizmi Potansiyeli Üzerinde Ohin, Norşin ve Hizan Medreselerinin Etkileri. 6. Uluslararası Marmara Bilimsel Araştırmalar ve İnovasyon Kongresi. Tam Metin Bildiri. İstanbul, 2023: 370-375.
9. Şengel Ü, Zengin B. Assessment of Bitlis Province Tourism Potential by SWOT (GZFT) Analysis. 4th International Congress of Tourism & Management Researches. Tam Metin Bildiri. Girne, 2017: 143-56.